نورگرام

جان است و هرچه نه همه جان است هیچ نیست

هر چیز کان به جمله نه آن است هیج نیست

زانجا هر آن جمله هست چنین است جمله هست

زینجا هرآنچه نیست چنان است هیچ نیست

الّا جز او همه هیچند هرچه هست

بی او اگر بهشت جنان است هیچ نیست

دانسته ایمن است و ندانسته غافل است

هر مجتهد که نی همه دان است هیچ نیست

کثرت نما بسی نکند روی در عدم

پول سیاه اگرچه روان است هیچ نیست

پیر ضعیف اگر به مصاف مبارزان

دعوی کند که مرد جوان است هیچ نیست

هر دو جهان بده به نزاری به یک قدح

نیک و بد جهان چو جهان است هیچ نیست

پسر بد مراو را یکی هوشمند

گرانمایه طهمورث دیوبند

بیامد به تخت پدر بر نشست

به شاهی کمر برمیان بر ببست

همه موبدان را ز لشکر بخواند

به خوبی چه مایه سخنها براند

چنین گفت کامروز تخت و کلاه

مرا زیبد این تاج و گنج و سپاه

جهان از بدیها بشویم به رای

پس آنگه کنم درگهی گرد پای

ز هر جای کوته کنم دست دیو

که من بود خواهم جهان را خدیو

هر آن چیز کاندر جهان سودمند

کنم آشکارا گشایم ز بند

پس از پشت میش و بره پشم و موی

برید و به رشتن نهادند روی

به کوشش ازو کرد پوشش به رای

به گستردنی بد هم او رهنمای

ز پویندگان هر چه بد تیزرو

خورش کردشان سبزه و کاه و جو

رمنده ددان را همه بنگرید

سیه گوش و یوز از میان برگزید

به چاره بیاوردش از دشت و کوه

به بند آمدند آنکه بد زان گروه

ز مرغان مر آن را که بد نیک تاز

چو باز و چو شاهین گردن فراز

بیاورد و آموختن‌شان گرفت

جهانی بدو مانده اندر شگفت

چو این کرده شد ماکیان و خروس

کجا بر خروشد گه زخم

بیاورد و یکسر به مردم کشید

نهفته همه سودمندش گزید

بفرمودشان تا نوازند گرم

نخوانندشان جز به آواز نرم

چنین گفت کاین را ستایش کنید

جهان آفرین را نیایش کنید

که او دادمان بر ددان دستگاه

ستایش مراو را که بنمود راه

مر او را یکی پاک دستور بود

که رایش ز کردار بد دور بود

خنیده به هر جای شهرسپ نام

نزد جز به نیکی به هر جای گام

همه روزه بسته ز خوردن دو لب

به پیش جهاندار برپای شب

چنان بر دل هر کسی بود دوست

نماز شب و روزه آیین اوست

سر مایه بد اختر شاه را

در بسته بد جان بدخواه را

همه راه نیکی نمودی به شاه

همه راستی خواستی پایگاه

چنان شاه پالوده گشت از بدی

که تابید ازو فرهٔ ایزدی

برفت اهرمن را به افسون ببست

چو بر تیزرو بارگی برنشست

زمان تا زمان زینش برساختی

همی گرد گیتیش برتاختی

چو دیوان بدیدند کردار او

کشیدند گردن ز گفتار او

شدند انجمن دیو بسیار مر

که پردخته مانند ازو تاج و فر

چو طهمورث آگه شد از کارشان

برآشفت و بشکست بازارشان

به فر جهاندار بستش میان

به گردن برآورد گرز گران

همه نره دیوان و افسونگران

برفتند جادو سپاهی گران

دمنده سیه دیوشان پیشرو

همی به آسمان برکشیدند غو

جهاندار طهمورث بافرین

بیامد کمربستهٔ جنگ و کین

یکایک بیاراست با دیو چنگ

نبد جنگشان را فراوان درنگ

ازیشان دو بهره به افسون ببست

دگرشان به گرز گران کرد پست

کشیدندشان خسته و بسته خوار

به جان خواستند آن زمان زینهار

که ما را مکش تا یکی نو هنر

بیاموزی از ما کت آید به بر

کی نامور دادشان زینهار

بدان تا نهانی کنند آشکار

چو آزاد گشتند از بند او

بجستند ناچار پیوند او

نبشتن به خسرو بیاموختند

دلش را به دانش برافروختند

نبشتن یکی نه که نزدیک سی

چه رومی چه تازی و چه پارسی

چه سغدی چه چینی و چه پهلوی

ز هر گونه‌ای کان همی بشنوی

جهاندار سی سال ازین بیشتر

چه گونه پدید آوریدی هنر

برفت و سرآمد برو روزگار

همه رنج او ماند ازو یادگار

قیشین قره قئییدی آلیب منیم جانیمی

خورتدان دئییب قوجالیق ، کسیب منیم یانیمی

بو سیگاردا زه لی تک ، دوشوب منیم جانیما

دوداق - دوداقه قویوب ، سورور منیم قانیمی

سازاق سازین قوراراق ، قولاقدی سانکی بورور

چکیبدی ایپلیگیمی ، قیریبدی قئیطانیمی

یئنه قیشین قوشونی ، پائیز مارشین چالاراق

کردیمده وارسا بیچیر ، لاله می ریحانیمی

اوشودوم ها اوشودوم، دئییر منیم دردیمی

کورسو تووین ایتیریب ، آختاریر درمانیمی

پاییزلامیش زمی یم، وریان منه نه گرک

دؤنرگه دؤندره جک ، دؤندیکجه وریانیمی

قوی چالخاسین بیزی بو ، زمانه ئهره کیمی

منیم سودوم چورویوب ، تورشاتسین آیرانیمی

هنر دیلین قلمین ایشدن سالان منی ده

ایشدن سالیب ایتیریب پاک ادیمی سانیمی

حیدربابا یولی تک ، یول باغلانیب اوزومه

آوچی فلک آولاییب سررویله جئیرانیمی

نازلی یاریم گئده لی ، سؤنوب منیم چیراغیم

خان وارسادا نه کاری ، ائوین کی یوخ خانیمی

مریم کؤچوب گئدیبن شهرزادینم دا گئدیر

فلک الیمدن آلیر ، درریمی مرجانیمی

یئتیم تک اوز - گؤزومی نیبت باسیب باساجاق

یامان قاریشدیریاجاق ، سلقه می ، سهمانیمی

نه دیز وار کی سورونوم، نه اوز وارکی قاییدیم

نه یوک قالیب نه یابی ، سویوبلا کروانیمی

ائلدن منی قئوجالیق ، آزقین سالیب ، سالاجاق

ایتیردی تبریزیم ، اودوزدو تهرانیمی

بیزیم ده چایخانامیز ، چای تؤکررک قوناغا

دولدوردی زردآب ایله ، منیم ده فنجانیمی

قلیانلا شهریاریم غمی قالدیر باقالیم

من ده خورولدادیرام ، غم باسدی قلیانیمی

ای بزرگان به من جواب دهید

کاخر این ملک راکه دارد پاس

ای هژیران ری به من گویید

کیست مسئول این خرابه اساس

از پس هجده سال سعی هنوز

صید فقریم و بستهٔ افلاس

چشم بسته بریده ره شب و روز

باز بر جای‌، همچو گاو خراس

ما به کریاس در به جنگ و جدل

دشمنان سرکشیده در کریاس

جنگ و غوغای ما بدان ماند

با چنین حال و با چنین احساس

که ز غفلت به مغزهم کوبند

در تک چاه چند تن کناس

اهرمن داسی از نفاق به‌دست

همه گردن نهاده‌ایم به داس

همه ماریم و چرخ‌، مارافسای

همه موریم و بخت‌، لغزان طاس

آن‌، همی نالد از خواص القوم

این همی موید از عوام الناس

آن‌، همه خلق را کند تکفیر

از سر شک و شبهه و وسواس

این‌، همه قوم را نماید هو

از سر نفی صرف و ضعف حواس

آن یکی شرم مردم دیندار

این دگر ننگ مردم حساس

قلب از این گفتگو شود مجروح

مغز از این ماجرا کند آماس

اگر این احمر است و آن ابیض

وگر این کنگر است و آن‌ ریواس

همه هستیم بنت یک وادی

همه هستیم نسج یک کرباس

مرگ را سامان ز قطع آرزوست

زندگانی محکم از لاتقنطوا ست

تا امید از آرزوی پیهم است

نا امیدی زندگانی را سم است

نا امیدی همچو گور افشاردت

گرچه الوندی ز پا می آردت

ناتوانی بنده ی احسان او

نامرادی بسته ی دامان او

زندگی را یأس خواب آور بود

این دلیل سستی عنصر بود

چشم جانرا سرمه اش اعمی کند

روز روشن را شب یلدا کند

از دمش میرد قوای زندگی

خشک گردد چشمه های زندگی

خفته با غم در ته یک چادر است

غم رگ جان را مثال نشتر است

ای که در زندان غم باشی اسیر

از نبی تعلیم لاتحزن بگیر

این سبق صدیق را صدیق کرد

سر خوش از پیمانه ی تحقیق کرد

از رضا مسلم مثال کوکب است

در ره هستی تبسم بر لب است

گر خدا داری ز غم آزاد شو

از خیال بیش و کم آزاد شو

قوت ایمان حیات افزایدت

ورد لا خوف علیهم» بایدت

چون کلیمی سوی فرعونی رود

قلب او از لاتخف محکم شود

بیم غیر الله عمل را دشمن است

کاروان زندگی را رهزن است

عزم محکم ممکنات اندیش ازو

همت عالی تأمل کیش ازو

تخم او چون در گلت خود را نشاند

زندگی از خود نمائی باز ماند

فطرت او تنگ تاب و سازگار

با دل لرزان و دست رعشه دار

د از پا طاقت رفتار را

می رباید از دماغ افکار را

دشمنت ترسان اگر بیند ترا

از خیابانت چو گل چیند ترا

ضرب تیغ او قوی تر می فتد

هم نگاهش مثل خنجر می فتد

بیم چون بند است اندر پای ما

ورنه صد سیل است در دریای ما

بر نمی آید اگر آهنگ تو

نرم از بیم است تار چنگ تو

گوشتابش ده که گردد نغمه خیز

بر فلک از ناله آرد رستخیز

بیم ، جاسوسی است از اقلیم مرگ

اندرونش تیره مثل میم مرگ

چشم او برهمزن کار حیات

گوش او بزگیر اخبار حیات

هر شر پنهان که اندر قلب تست

اصل او بیم است اگر بینی درست

لابه و مکاری و کین و دروغ

این همه از خوف می گیرد فروغ

پرده ی زور و ریا پیراهنش

فتنه را آغوش مادر دامنش

زانکه از همت نباشد استوار

می شود خوشنود با ناسازگار

هر که رمز مصطفی فهمیده است

شرک را در خوف مضمر دیده است

قصهٔ اصحاب ضروان خوانده‌ای

پس چرا در حیله‌جویی مانده‌ای

حیله می‌کردند کزدم‌نیش چند

که برند از روزی درویش چند

شب همه شب می‌سگالیدند مکر

روی در رو کرده چندین عمرو و بکر

خفیه می‌گفتند سرها آن بدان

تا نباید که خدا در یابد آن

با گل انداینده اسگالید گل

دست کاری می‌کند پنهان ز دل

گفت الا یعلم هواک من خلق

ان فی نجواک صدقا ام ملق

گفت یغفل عن ظعین قد غدا

من یعاین این مثواه غدا

اینما قد هبطا او صعدا

قد تولاه و احصی عددا

گوش را اکنون ز غفلت پاک کن

استماع هجر آن غمناک کن

آن زکاتی دان که غمگین را دهی

گوش را چون پیش دستانش نهی

بشنوی غمهای رنجوران دل

فاقهٔ جان شریف از آب و گل

خانهٔ پر دود دارد پر فنی

مر ورا بگشا ز اصغا روزنی

گوش تو او را چو راه دم شود

دود تلخ از خانهٔ او کم شود

غمگساری کن تو با ما ای روی

گر به سوی رب اعلی می‌روی

این تردد حبس و زندانی بود

که بنگذارد که جان سویی رود

این بدین سو آن بدان سو می‌کشد

هر یکی گویا منم راه رشد

این تردد عقبهٔ راه حقست

ای خنک آن را که پایش مطلقست

بی‌تردد می‌رود در راه راست

ره نمی‌دانی بجو گامش کجاست

گام آهو را بگیر و رو معاف

تا رسی از گام آهو تا بناف

زین روش بر اوج انور می‌روی

ای برادر گر بر آذر می‌روی

نه ز دریا ترس نه از موج و کف

چون شنیدی تو خطاب لا تخف

لا تخف دان چونک خوفت داد حق

نان فرستد چون فرستادت طبق

خوف آن کس راست کو را خوف نیست

غصهٔ آن کس را کش اینجا طوف نیست

ندا آمد به جان از چرخ پروین

که بالا رو چو دردی پست منشین

کسی اندر سفر چندین نماند

جدا از شهر و از یاران پیشین

ندای ارجعی آخر شنیدی

از آن سلطان و شاهنشاه شیرین

در این ویرانه جغدانند ساکن

چه مسکن ساختی ای باز مسکین

چه آساید به هر پهلو که گردد

کسی کز خار سازد او نهالین

چه پیوندی کند صراف و قلاب

چه نسبت زاغ را با باز و شاهین

چه آرایی به گچ ویرانه‌ای را

که بالا نقش دارد زیر سجین

چرا جان را نیارایی به حکمت

که ارزد هر دمش صد چین و ماچین

نه آن حکمت که مایه گفت و گوی است

از آن حکمت که گردد جان خدابین

تو گوهر شو که خواهند و نخواهند

نشانندت همه بر تاج زرین

رها کن پس روی چون پای کژمژ

الف می باش فرد و راست بنشین

چو معنی اسب آمد حرف چون زین

بگو تا کی کشی بی‌اسب این زین

کلوخ انداز کن در عشق مردان

تو هم مردی ولی مرد کلوخین

عروسی کلوخی با کلوخی

کلوخ آرد نثار و سنگ کابین

به گورستان به زیر خشت بنگر

که نشناسی تو سارانشان ز پایین

خدایا دررسان جان را به جان‌ها

بدان راهی که رفتند آل یاسین

دعای ما و ایشان را درآمیز

چنان کز ما دعای و از تو آمین

عنایت آن چنان فرما که باشد

ز ما احسان اندک وز تو تحسین

ز به عقلانی رسانمان

بر اوج فوق بر زین لوح زیرین

ناله ای کن عاشقانه درد محرومی بگو

پارسی گو ساعتی و ساعتی رومی بگو

خواه رومی خواه تازی من نخواهم غیر تو

از جمال و از کمال و لطف مخدومی بگو

هم بسوزی هم بسازی هم بتابی در جهان

آفتابی ماهتابی آتشی مومی بگو

گر کسی گوید که آتش سرد شد باور مکن

تو چه دودی و چه عودی حی قیومی بگو

ای دل پران من تا کی از این ویران تن

گر تو بازی برپر آن جا ور تو خود بومی بگو

بدان نامور گفت پاسخ شنو

یکایک ببر سوی سالار نو

به گویش که زشت کسان را مجوی

جز آن را که برتابی از ننگ روی

سخن هرچ گفتی نه گفتارتست

مماناد گویا زبانت درست

مگو آنچ بدخواه تو بشنود

ز گفتار بیهوده شادان شود

بدان گاه چندان نداری خرد

که مغزت بدانش خرد پرورد

به گفتار بی‌بر چو نیرو کنی

روان و خرد را پر آهو کنی

کسی کو گنهکار خواند تو را

از آن پس جهاندار خواند تو را

نباید که یابد بر تو نشست

بگیرد کم و بیش چیزی بدست

میندیش زین پس برین سان پیام

که دشمن شود بر تو بر شادکام

به یزدان مرا کار پیراستست

نهاده بران گیتی‌ام خواستست

بدین جستن عیبهای دروغ

به نزد بزرگان نگیری فروغ

بیارم کنون پاسخ این همه

بدان تا بگویید پیش رمه

پس از مرگ من یادگاری بود

سخن گفتن راست یاری بود

چو پیدا کنم بر تو انبوه رنج

بدانی که از رنج ماخاست گنج

نخستین که گفتی ز هرمز سخن

به بیهوده از آرزوی کهن

ز گفتار بدگوی ما را پدر

برآشفت و شد کار زیر و زبر

از اندیشه او چو آگه شدیم

از ایران شب تیره بی ره شدیم

هما راه جستیم و بگریختیم

به دام بلا بر نیاویختیم

از اندیشهٔ او گناهم نبود

جز از جستن او شاه را هم نبود

شنیدم که بر شاه من بد رسید

ز بردع برفتم چو گوش آن شنید

گنهکار بهرام خود با سپاه

بیاراست در پیش من رزمگاه

ازو نیز بگریختم روز جنگ

بدان تا نیایم من او را به چنگ

ازان پس دگر باره باز آمدم

دلاور به جنگ‌ش فراز آمدم

نه پرخاش بهرام یکباره بود

جهانی بران جنگ نظاره بود

به فرمان یزدان نیکی فزای

که اویست بر نیک و بد رهنمای

چو ایران و توران به آرام گشت

همه کار بهرام ناکام گشت

چو از جنگ چوبینه پرداختم

نخستین بکین پدر تاختم

چو بند وی و گستهم خالان بدند

به هر کشوری بی‌همالان بدند

فدا کرده جان را همی پیش من

به دل هم زبان و به تن خویش من

چو خون پدر بود و درد جگر

نکردیم سستی به خون پدر

بریدیم بند وی را دست و پای

کجا کرد بر شاه تاریک جای

چو گستهم شد در جهان ناپدید

ز گیتی یکی گوشه‌ای برگزید

به فرمان ما ناگهان کشته شد

سر و رای خونخوارگان گشته شد

دگر آنک گفتی تو از کار خویش

از آن تنگ زندان و بازار خویش

بد آن تا ز فرزند من کار بد

نیاید کزان بر سرش بد رسد

به زندان نبد بر شما تنگ و بند

همان زخم خواری و بیم گزند

بدان روزتان خوار نگذاشتم

همه گنج پیش شما داشتم

بر آیین شاهان پیشین بدیم

نه بی‌کار و بر دیگر آیین بدیم

ز نخچیر و ز گوی و رامشگران

ز کاری که اندر خور مهتران

شمارا به چیزی نبودی نیاز

ز دینار وز گوهر و یوز و باز

یکی کاخ بد کرده زندانش نام

همی زیستی اندرو شادکام

همان نیز گفتار اخترشناس

که ما را همی از تو دادی هراس

که از تو بد آید بدین سان که هست

نینداختم اخترت را زدست

وزان پس نهادیم مهری بر وی

به شیرین سپردیم زان گفت و گوی

چو شاهیم شد سال بر سی و شش

میان چنان روزگاران خوش

تو داری بیاد این سخن بی‌گمان

اگر چند بگذشت بر ما زمان

مرا نامه آمد ز هندوستان

بدم من بدان نیز همداستان

ز رای برین نزد مانامه بود

گهر بود و هر گونه‌ای جامه بود

یکی تیغ هندی و پیل سپید

جزین هرچ بودم به گیتی امید

ابا تیغ دیبای زربفت پنج

ز هر گونه‌ای اندرو برده رنج

سوی تو یکی نامه بد بر پرند

نوشته چو من دیدم از خط هند

بخواندم یکی مرد هندی دبیر

سخن‌گوی و داننده و یادگیر

چوآن نامه را او به من بر بخواند

پر از آب دیده همی‌سرفشاند

بدان نامه در بد که شادان بزی

که با تاج زر خسروی را سزی

که چون ماه آذر بد و روز دی

جهان را تو باشی جهاندار کی

شده پادشاهی پدر سی و هشت

ستاره برین گونه خواهد گذشت

درخشان شود روزگار بهی

که تاج بزرگی به سر برنهی

مرا آن زمان این سخن بد درست

ز دل مهربانی نبایست شست

من آگاه بودم که از بخت تو

ز کار درخشیدن تخت تو

نباشد مرا بهره جز درد و رنج

تو را گردد این تخت شاهی وگنج

ز بخشایش و دین و پیوند و مهر

نکردم دژم هیچ‌زان نامه چهر

به شیرین سپردم چو برخواندم

ز هر گونه اندیشه‌ها را ندم

بر اوست با اختر تو بهم

نداند کسی زان سخن بیش و کم

گر ای دون که خواهی که بینی به خواه

اگر خود کنی بیش و کم را نگاه

برانم که بینی پشیمان شوی

وزین کرده‌ها سوی درمان شوی

دگر آنک گفتی ز زندان و بند

گر آمد ز ما برکسی برگزند

چنین بود تا بود کارجهان

بزرگان و شاهان و رای مهان

اگر تو ندانی به موبد بگوی

کند زین سخن مر تو را تازه روی

که هرکس که او دشمن ایزدست

ورا در جهان زندگانی بدست

به زندان ما ویژه دیوان بدند

که نیکان ازیشان غریوان بدند

چو ما را نبد پیشه خون ریختن

بدان کار تنگ اندر آویختن

بدان را به زندان همی‌داشتم

گزند کسان خوار نگذاشتم

بسی گفت هرکس که آن دشمنند

ز تخم بدانند و آهرمنند

چو اندیشه ایزدی داشتیم

سخنها همی‌خوار بگذاشتیم

کنون من شنیدم که کردی رها

مرد آن را که بد بتر از اژدها

ازین بد گنهکار ایزد شدی

به گفتار و کردارها بد شدی

چو مهتر شدی کار هشیار کن

ندانی تو داننده را یار کن

مبخشای بر هر که رنجست زوی

اگر چند امید گنجست زوی

بر آنکس کزو در جهان جزگزند

نبینی مر او را چه کمتر ز بند

دگر آنک از خواسته گفته‌ای

خردمندی و رای بنهفته‌ای

ز کس مانجستیم جز باژ و ساو

هر آنکس که او داشت با باژ تاو

ز یزدان پذیرفتم آن تاج و تخت

فراوان کشیدم ازان رنج سخت

جهان آفرین داور داد وراست

همی روزگاری دگرگونه خواست

نیم دژمنش نیز درخواست او

فزونی نجوییم درکاست او

به جستیم خشنودی دادگر

ز بخشش ندیدم بکوشش گذر

چو پرسد ز من کردگار جهان

بگویم بو آشکار و نهان